V-BUZULLAR VE ETKİLERİ
Kutup
bölgelerinde ve yüksek dağlar üzerinde,başlıca şekillendirici dış kuvvet
buzullardır. Bu alanlarda yağışlar genellikle kar şeklinde olur. Sıcaklık
00C'nin altında olduğundan yağan karlar tamamıyla eriyemez, arta kalanlar üst üste
yığılır. Yıl boyunca ortadan kalkmayan karlara kalıcı kar (toktoğan kar) adı
verilir. Kalıcı kar sınırı enleme bağlı olarak değişir. Ekvatoral bölgede
5000-6000 m'den geçen kalıcı kar sınırı,Türkiye'de kenar dağlar üzerinde
3200-3500 m'de erişilir,iç kesimlerde ise 4000 m'den geçer. Kutuplarda
ve dağların yüksek kesimlerinde meydana gelen buzulların birçok çeşidi vardır.
a)Sirk Buzulu:Yüksek dağlık alanlarda çukurluklar içinde oluşan küçük
buzullardır. Ülkemizde Ağrı, Cilo, Kaçkar,Sat, Uludağ, Nemrut, Toroslar ve
Karadeniz dağlarında sirk buzullarına rastlanır.
b)Vadi Buzulu:Yüksek dağlar üzerinde
oluşan sirk buzulları büyüdüğünde eğime bağlı olarak aşağılara doğru iner,vadi
içlerini doldurur. Buna vadi buzulu denir. Cilo dağında bu tür vadi buzulları bulunur.
c)Örtü Buzulu:Kutuplara yakın sahalarda
oluşan ve binlerce km alan kaplayan buzullardır. Antarktika ve Grönland örtü
buzullarının ülkemizde görüldüğü yerlerdir. Kutup bölgelerindeki buzullar,buzul
dağları oluşturacak kadar büyüktür. Bunların denize ulaşan kısmına aysberg
denir. Kutup bölgelerinde deniz içinde oluşan buzullara bankiz adı verilir.
BUZUL AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
Yeryüzünü
aşındırma, taşıma ve biriktirme yoluyla şekillendirirler. Buzullar değişen
iklim koşulları altında kalınlaşır,erir yada basıncın veya yamaç eğiminin
etkisiyle hareket ederler. Bu hareketleri sırasında bulundukları zeminde
cilalama,sıyırma, sökme,koparma şeklinde aşındırma yaparlar. Aşındırdıkları
malzemeyi erimeye başladıkları yerlerde biriktirerek biriktirme şekillerini
oluştururlar.
a)Buzul Vadisi:Buzullar tüm vadiyi doldurarak hareket ettikleri için tüm yüzeyi
aşındırırlar. Bu nedenle buzulların vadileri akarsularınkinden farklı olarak
inişli çıkışlıdır. Enine profili "U" biçimindedir. Ana buzula bağlı
olarak yan buzulların oluşturduğu vadilere de asılı vadi denir.
b)Hörgüç Kaya:Buzullar dirençli kaya sırtlarını törpüleyerek hörgüce benzer
yuvarlak şekiller oluşturmuşlardır. Bunlara hörgüç kaya adı verilir. Türkiye'de
Doğu Anadolu'da Nemrut Dağı'nda örneği görülmektedir.
c)Buzul Yalağı (Sirk):Buzulların aşındırma ile
oluşturduğu çukurlardır. Sonradan buzulların erimesi ile bu çukurlarda sirk
gölleri meydana gelmiştir.
BUZUL BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
Buzullar
aşındırdıkları materyalleri bir süre taşıdıktan sonra başka bir yerde
biriktirirler. Böylece, buzul biriktirme şekilleri oluşur. Buzullardan çıkan
akarsular, buzulların önünde ova şeklinde geniş düzlükler oluştururlar. Bu
düzlüklere sander
düzlükleri denir. Buzulların,vadi ve yamaçlardan koparmış oldukları kaya
parçalarına taş ve topraklara moren (buzultaş) denir.
Bunlar,buzulların tabanında buzul dillerinin yanlarında ve önlerinde
birikirler. Böylece moren setleri meydana gelir. Dağların yükseklerinde
buzulların ilk oluşmaya başladığı yerdeki çukurluklarda sular toplanarak küçük
göller meydana gelir. Bunlara sirk gölleri denir.
BUZULLAR
Kutup bölgeleri ile yüksek dağların üst
kısımlarında bütün yıl hiç erimeden kalan karlara Toktağan kar (daimi) denir. Enlemin etkisiyle
toktağan kar sınırı Ekvatordan Kutuplara doğru azalır.
Bugün dünyanın yaklaşık %10 ‘u (15 milyon km2
si) buzullarla kaplıdır. Buzulların etki alanı daha çok kutuplara yakın
yerlerdir.
Buzul Çeşitleri
1. Sirk Buzulu :Yüksek dağlık alanlardaki küçük çukurlukları dolduran buzullardır.
Yurdumuzda bazı yüksek dağlık bölgelerde vardır. Ör: Cilo. Sat, Ağrı, Tendürek,
Süphan , Kaçkar, Erciyes, Beydağları, Geyik Dağları, Bolkar , Binboğa dağları
gibi.
2. Vadi Buzulu: Buzul aşındırması ile oluşan vadilerin içini dolduran buzullardır.
Ör: Cilo dağında olduğu gibi.
3. Örtü Buzulu: Kutup bölgelerinde görülür. Antartika ve Grönland’da olduğu gibi.
Kutup bölgelerinde denizde yüzen buz dağlarına Aysberg denir.
4. Takke Buzulu: volkan dağlarının üst kısmında oluşan buzullardır. Ör: Ağrı
dağında olduğu gibi.
Buzul aşındırması şunlara bağlıdır
1. Buzulun kalınlığına: Kalınlık fazla ise aşındırma oyma şeklinde , az ise törpüleme
şeklinde olur.
2. Yatak Eğimine: Yatak eğimi fazla ise aşındırma törpüleme şeklinde , az ise oyma
şeklindedir.
3. Kayaların Özelliğine: Zemin sert kayalardan oluşmuş ise aşındırma törpüleme şeklinde ,
yumuşak ise oyma şeklinde olur.
Buzul Aşınım Şekilleri
1. Buzul Vadisi: Buzul aşındırması sonucu oluşan “U” şeklindeki vadilerdir. Akarsu
vadilerine göre boyları kısadır ve sürekli iniş göstermezler (inişli –çıkışlıdır)
2. Hörgüç Kaya: Farklı aşınma sonucu oluşan ve deve hörgücüne benzeyen kayalardır.
3.
Sirk (buz
yalağı) çukurluğu: Dağların üst kısmında aşındırma ile oluşan küçük çukurlukladır.
Buzul Biriktirme Şekilleri
1. Moren setti: Buzulların aşındırarak
taşıdığı kum çakıl gibi maddelere moren denir. Bunları eridiği yerde
biriktirmesi ile oluşan sette denir.
2. Drumlin: Buzul biriktirmesi ile oluşan alçak tepelere denir.
3. Sander Ovası: Buzulların eridiği yerde
ortaya çıkan akarsuların taşıdığı malzemeleri biriktirmesi ile oluşan
düzlüklerdir.
*** Türkiye’nin bugünkü
yer şekillerinin oluşmasında en az etkili olan dış kuvvet buzullardır.
G - BUZULLAR
Kutuplarda ve dağların yüksek kesimlerinde sıcaklığın düşük olmasından dolayı
kar şeklinde düşen yağışlar üst üste
birikerek kalın kar ve buz
tabakaları oluştururlar. Binlerce yıl boyunca kalan ve erimeyen bu örtüye
Kalıcı Kar (Toktağan) denir. Kutuplarda 0 m'de başlayan kalıcı kar sınırı
ekvatora doğru yükselir ve 5000m'ye kadar çıkar. Ülkemizde bu sınır 2500m
civarındadır. Kalıcı kar
örtüsü zamanla soğuğun etkisiyle katılarşır ve Buzul haline dönüşür.
|
Buzul Çeşitleri
1) Sirk Buzulu : Dağ dorukları ve yamaçlarındaki çukurları dolduran
ve uzaktan, yamaç boyunca beyaz lekeler şeklinde görülen buzullardır.
2) Takke Buzulu: Dağların doruklarını takke gibi kaplayan
buzullardır.
3) Vadi Buzulu : Takke buzullarının eğime bağlı olarak aşağıya
doğru uzanan ve vadileri dolduran kollarıdır.
4) Örtü Buzulu : Kutup Bölgelerinde oluşan ve
kara kütlelerini kaplayan buzullardır. Deniz kıyılarında örtü
buzullarından kopan buzul parçalarına Aysberg (Buzdağı) denir. Deniz
yüzeyinin donmasıyla oluşan kalın buz tabakalarına Bankiz denir.
|
Buzul Aşındırma
Şekilleri
Yıl boyunca erimeden kalan kalın buz örtüleri mevsimler arasındaki sıcaklı
değişmeleri ile gevşeyip sıkışarak ve dağ yamaçlarında eğime
bağlı olarak hareket ederek üzerinde bulundukları kayaçları ağırlıkları ve
sert yapıları sayesinde aşınbdırırlar. Aşındırdıkları malzemeleri
de taşıma ve biriktirme yoluyla şekillendirme yaparlar.
|
1) Buzul Vadisi : Dağ doruklarından aşağı sarkam buzul dillerinin
hareketiyle yataklarını aşındırarak oluşturdukları U şekilli
oluklardır.Bunlara tekne adıda verilir. (Örnek)
2) Sirk Çanağı(Buz Yalağı) :Dağ doruklarına, yakın yerlerde kolay aşınabilen
yüzeylerin aşındırılması ile ortaya çıkan çanaklardır.Bu çanaklar
40-50m'den birkaç km'ye kadar çapa sahip olabilirler. Bazen de buradaki
buzulun erimesiyle Sirk Gölü haline gelebilirler.
3) Hörgüç Kaya : Buzulların kayaların yumuşak kısımlarını aşındırıp
sert kısımlarını bırakmasıyla oluşan tümsek şeklindeki ve parlak yüzeyli
kayalardır. (Örnek)
|
Buzul Biriktirme
Şekilleri
1) Moren Setleri (Buzulştaş) : Buzulların aşındırdığı
malzemeyi (Morenleri) üst üste bürüktirmesiyle oluşan yığınlardır. Bazen
buzul dillerinin eriyerek geri çekilmesi sonucu Moren Yığınlarının gerisinde
toplanan sular Moren Set Göllerini oluştururlar. (Örnek)
2) Sander Düzlüğü : Buzulların topladığı malzemenin, buzulların geri
çekilmelip ortaya çıkmasıyla oluşan düzlüklerdir.
3) Drumlin : Buzulların biriktirdiği materyallerrin buzulun alt
kısmında erimeler sonucu oluşan derelerin işlemesiyle oluşan balina sırtına
benzeyen yassı tepeciklerdir. Ülkemizde buzul birikim şekillerinden sadece
Morenler bulunur. Onlarda akarsular tarafından aşındırılarak süpürülmüştür.
|
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder